Olenderski Park Etnograficzny w Wielkiej Nieszawce.

Osadnictwo olenderskie zaprząta moją głowę już od kilku lat. Szukam informacji o osadnikach, którzy zamieszkiwali kiedyś na terenach dzisiejszej Puszczy Kampinoskiej. Pozostało po nich tylko kilka nagrobków, ukrytych pośród drzew i pagórki (terpy) na których budowali swoje domy. Okolice Warszawy zamieszkiwali głównie Niemcy.

Do Olenderskiego Parku Etnograficznego w Wielkiej Nieszawce wybrałam się w maju, kwitły wtedy maki i chabry, dzień był piękny, pachniało wiosną.

Często odwiedzam Skansen Osadnictwa Nadwiślańskiego w Wiączeminie Polskim, uwielbiam klimat jaki tam panuje, a to wszystko dzięki ludziom, bo to Oni tworzą miejsca. I na taki klimat liczyłam w Wielkiej Nieszawce, czegoś zabrakło, nie było przewodnika, nie było ludzi, była cisza i spokój. W dwóch chatach spotkałam Panie, które opowiedziały mi trochę o ludziach, którzy tu żyli i oprowadziły mnie po izbach. Cieszę się, że tam pojechałam, mam nadzieję, że jeszcze kiedyś uda mi się tam wrócić, może przy okazji jakiegoś święta, kto wie.

Olenderski Park Etnograficzny w Wielkiej Nieszawce.

Kilka słów o tym kim byli olendrzy.

Mianem olendrów określano początkowo osadników z Niderlandów i Fryzji, którzy przybyli w XVI w. na Tereny Prus Książęcych i Królewskich. Byli to wyznawcy protestanckiej grupy menonitów, którzy musieli opuścić rodzinne ziemie w poszukiwaniu tolerancji, w związku z prześladowaniami religijnymi. Wynikały one m.in. z odmowy służby wojskowej, motywowanej zasadami ewangelicznymi. Swobodę wyznawania wiary znaleźli w Królestwie Polskim.

Przyczyną ich osadnictwa była chęć powiększenia zysków przez właścicieli ziemskich poprzez zagospodarowanie nieużytków a względna tolerancja religijna panująca w ówczesnej Polsce (zwłaszcza w porównaniu z sytuacją w innych krajach w Europie) pozwalała znaleźć im nową ojczyznę.

Kim byli menonici?

W 1525 r. w Zurychu wśród wyznawców doktryny religijnej Ulricha Zwinglego powstała pierwsza gmina anabaptystów. Odrzucali oni chrzest niemowląt, wyznawali idee kościoła jak gminy braterskiej za wspólnotą dóbr, rezygnowali ze świątyń, przedmiotów kultu, domagali się rozdziału Kościoła od państwa. Obowiązywał ich zakaz składania przysiąg i pełnienia świeckich urzędów, sprzeciwiali się karze śmierci oraz prowadzeniu wojen. Pojawili się w Szwajcarii, Niemczech i Niderlandach. Ich społeczno-religijny radykalizm spowodował, że byli zwalczani przez katolików, jak i innych protestantów. Na skutek represji część anabaptystów odeszła od zasad pacyfizmu i wzięła udział w Niemczech w tzw. wojnie chłopskiej (1524-1526). W 1535 roku anabaptyści opanowali zbrojnie miasto Münster. Zostało ono jednak zdobyte przez katolików, a większość anabaptystów zginęła.

Po upadku radykalnego anabaptyzmu zwolennicy nurtu pacyfistycznego zaczęli skupiać się wokół nowego ideologa. Był nim Menno Simons (1496-1561), katolicki ksiądz z Fryzji, który w 1536r. przyjął powtórny chrzest. Jego zwolenników zaczęto określać mianem „menonitów„. W ich społeczności wszelkie decyzje podejmowano kolegialnie, a wszyscy jej członkowie w kwestiach prawnych i majątkowych byli sobie równi. W życiu codziennym cechowała ich skromność. Stronili od luksusów, używając jedynie prostych sprzętów i ubrań. Nie pili alkoholu i nie palili tytoniu.

Z biegiem czasu termin olender/olęder utracił swoje etniczne znaczenie i zaczął być używany w stosunku do innych osadników – Niemców (luteran/ewangelików), a także w mniejszym stopniu Polaków (katolików), którzy cieszyli się przywilejami opartymi na systemie prawnym wprowadzonym pierwotnie dla osadników z Niderlandów.

[*Źródło” Przewodnik Olenderski Park Etnograficzny w Wielkiej Nieszawce.]

Osadnictwo olenderskie w Wielkiej i Małej Nieszawce.

Pierwsi holenderscy osadnicy osiedlili się w 1574 r. na prawym brzegu Wisły w Starym Toruniu. Kontrakt osadniczy wygasł w 1594 r. i toruńscy mieszczanie, niechętni menonickim olendrom, już go nie przedłużyli. Zmuszeni do opuszczenia Starego Torunia znaleźli schronienie ma lewym brzegu Wisły we wsiach Wielka i Mała Nieszawka.

W 1603 r. król Polski Zygmunt III Waza wystawił dla nieszawskich Holendrów wyznania menonickiego oficjalny przywilej. Otrzymali oni na użytkownie na 40 lat wsie Wielką i Małą Nieszawkę wraz z 62 łanami, 4 morgami i 10 prętami. Każdy gospodarz płacił co roku z jednego łana 30 guldenów. Pozwalano im na wycinkę drzew na potrzeby własne oraz na warzenie piwa lub jego zakup. Zwolnieni byli z obowiązku dostarczania powodów i służby wojskowej. Otrzymali przywilej połowu ryb w Wiśle, lecz zabroniono im polowań na łowną zwierzynę.

„Ktoś tutaj był i był, a potem nagle zniknął i uporczywie go nie ma”.

Jedną z materialnych pozostałości w krajobrazie kulturowym po osadnikach olenderskich są cmentarze. Muzeum podjęło inicjatywę pozyskania z różnych cmentarzy z Doliny Dolnej Wisły najcenniejszych przykładów sztuki sepulkralnej i urządzono z nich lapidarium.

Prezentowane są tu nagrobki z nekropolii menonickich i ewangelickich z Sosnówki, Słońska, Wielkich Łunaw i Torunia (cmentarz św. Jerzego – część ewangelicko-augsburska).

Najstarsze pochodzą z 1691 r i 1791 r. a najmłodszy z początku XX w.

W obręb Olenderskiego Parku włączony został cmentarz użytkowany przez menonitów oraz luteran mieszkających w Wielkiej i Małej Nieszawce. O menonickim pochodzeniu świadczą takie nazwiska na nagrobkach jak: Heise, Jantz, natomiast o luterańskim: Dopslaff i Hammermeister.

Zachowało się ponad 150 zaznaczonych miejsc pochówków. Najstarsze nagrobki pochodzą z 2 poł. XVIII w., a najwcześniejsza zachowana data to 1847 r. Te różne formy nagrobków wykonano z materiałów takich jak marmur, granit i piaskowiec. Najczęściej nagrobki wykonywano w zakładach kamieniarskich. Na kilku z nich znajduje się sygnatura kamieniarza: A. Irmer Thorn. Ten toruński rzemieślnik wykonywał nagrobki marmurowe i cementowe oraz ogrodzenia grobów z żeliwa z ozdobnymi elementami kutymi z metalu.

W sztuce sepulkralnej bardzo ważnym aspektem jest symbolika form nagrobków i zastosowanych materiałów dekoracyjnych. Motyw drzewa i pnia dębu był metaforą przemijania życia ludzkiego. Ścięty pień mógł symbolizować nagłą śmierć, natomiast wyrastające młode pędy z liśćmi nadzieję na zmartwychwstanie. Anioły są strażnikami grobu o pośrednikami między Bogiem a człowiekiem. Mogą symbolizować także lot duszy zmarłego do nieba. Gałązki palowe oznaczały moralność, sprawiedliwość oraz zwycięstwo nad grzechem i śmiercią. Są także, podobnie jak róże symbolem cierpienia. Ścięte róże odnosiły się do przemijania czasu i nietrwałości życia. Bluszcz oznaczał trwałość, przyjaźń, wierność i nieśmiertelność. Wiecznie zielone liście symbolizują nieśmiertelność i odrodzenie. Na granicy cmentarza sadzono krzewy lilaku pospolitego, którego fioletowy kolor symbolizuje smutek i żałobę.

Na nagrobkach udało się odczytać 16 nazwisk: Mathilde Schliewa, Gustaw Heise, Udo Dopslaff, Johan Hammermeister, Maria Hammermeister ( z domu Knopf), Paul i Anna Heise, Anna Janz (z domu Nirkel), Conelius Janz, Wilhemine Heise (z domu Heyer), Eduard Heise, Ewa Barhl, Johann Schmidt, Franz Heise, Metha o Alfred Knopf, Robert Knopf.

Kilka słów o tym jak mieszkali olendrzy.

W Olenderskim Parku Etnograficznym odtworzono fragment nadwiślańskiej osady zamieszkałej przez olendrów w XIX i XX wieku. Na 5 hektarach zrekonstruowano układ wsi najbardziej charakterystycznej dla obszaru Doliny Dolnej Wisły, czyli tzw. rządówkę bagienną. Łącznie przeniesiono 6 zabytkowych budynków mieszkalnych i gospodarczych.

Zgodnie z olenderskimi zasadami osiedlania się siedliska w parku ulokowano wzdłuż wytyczonej drogi biegnącej przy rzece i ustawiono je pod skosem. W razie powodzi chroniło to mieszkanie przed nieczystościami z budynku inwentarskiego. Jedną z zagród wzniesiono na terpie – sztucznie usypanym pagórku, który chronił gospodarstwo przed zalaniem.