„Skrajem Puszczy” Ścieżka Dydaktyczna – Puszcza Kampinoska.

Ścieżka dydaktyczna „Skrajem Puszczy” znajduje się we wsi Granica, jednej z najładniej położonych wsi puszczańskich, odległej o ok. 3 km na północ od wsi Kampinos. Zaczątkiem wsi Granica była osada budnicza założona ok. 1795 r., lecz jej właściwa historia rozpoczęła się dopiero po wybudowaniu w latach międzywojennych zespołu drewnianych budynków nadleśnictwa Kampinos, w modnym wówczas stylu tzw. architektury narodowej, czerpiącym zarówno ze szlacheckiego baroku, jak i ze stylu zakopiańskiego. Budynki te jako zabytki objęte są opieką konserwatorską.

Przebieg trasy: Granica koło Kampinosu – „Olszowieckie Błoto” – „Aleje Trzeciego Tysiąclecia” – Skansen Budownictwa Puszczańskiego – Obszar Ochrony Ścisłej „Granica” – Cmentarz wojenny w Granicy”.

Między Kampinosem i Granicą rozciąga się duży obszar łąk i turzycowisk na torfowisku niskim Olszowieckiego Błota. W czasie wiosennego okresu kwitnienia łąki pokrywa wielobarwny dywan kwiatów. Najpierw żółto kwitnie knieć błotna (kaczeniec), później rzeżucha błotna, jaskry kosaciec żółty, goździk pyszny i krwawnica pospolita. Jest to doskonałe miejsce do obserwacji zwierząt. Można tu spotkać m.in. myszołowy, błotniaki stawowe, kruki, czajki, kszyki, derkacze, bociany białe i czarne, żurawie, zające, lisy, sarny, a nawet króla Puszczy Kampinoskiej – łosia. Od południa horyzont Olszowieckiego Błota zamyka najlepiej zachowany w tym miejscu fragment skarpy Prawisły, zakończonej krawędzią tarasu erozyjnego Równiny Łowicko Błońskiej, a od północy pas wydmowy, porośnięty borami sosnowymi.

Ścieżka „Skrajem Puszczy” ma kształt pętli, a jej długość to niespełna 4 km. Biegnie od parkingu skrajem Olszowieckiego Błota do Muzeum Puszczy Kampinoskiej. Mija ekspozycję budownictwa puszczańskiego i wiodącą obok niego Aleję Trzeciego Tysiąclecia, w której od 1999 r. sadzą swoje dęby osobistości z Polski i całego świata.

Granica – Ścieżka dydaktyczna „Skrajem Puszczy”.

Wieś powstała ok. 1795 r. jako tzw. budy, czyli osada zamieszkana przez budników, których w połowie XVIII w. zaczęto osiedlać wewnątrz Puszczy Kampinoskiej. Trudnili się oni wycinką drzew i przerobem pozyskanego drewna na węgiel drzewny, smołę i potaż. Na czas wyrębu lasu mieszkali w prymitywnych chatach zwanych budami. Zakładane przez nich osady dały początek istniejącym do dzisiaj wsiom.

Nazwa wsi od wyrazu pospolitego granica (linia, pas graniczny rozdzielający dwa obszary, znak graniczny w formie kopca, znakowanego drzewa). Wydany w latach 1880-1902 w Warszawie „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” podaje, że w 1827 r. we wsi było 6 domów i 69 mieszkańców. Rozwój wsi nastąpił w międzywojniu i związany był z wybudowaniem w latach 1921- 27 zespołu drewnianych budynków nadleśnictwa Kampinos w modnym wówczas stylu tzw. architektury narodowej. Obecnie w budynkach tych mają swoje siedziby jednostki terenowe Kampinoskiego Parku Narodowego. Przed II wojną światową wieś liczyła 40 gospodarstw. Była wsią typu rzędówka, o luźnej zabudowie wzdłuż drogi po jednej stronie i prostopadle do drogi biegnącymi pasami pól, na których uprawiano przede wszystkim żyto i ziemniaki.

We wrześniu 1939 r. przewaliła się przez Puszczę Kampinoską nawałnica wojenna. Rozpoczął się pełen grozy i cierpień okres okupacji. Wieś Granica znalazła się na terenie utworzonego Generalnego Gubernatorstwa, gdzie władze niemieckie stosowały masowy terror. Przemocy i eksploatacji gospodarczej władz okupacyjnych przeciwstawiła się duża część mieszkańców wsi puszczańskich, w tym szczególnie leśnicy.

Po wojnie mieszkańcy od razu przystąpili do naprawiania szkód i odbudowy zniszczonego dobytku. Nieszczęście zdarzyło się w 1965 r. Wybuchł pożar, który strawił większość domostw. Po nim wieś nie wróciła już do swojej świetności.

W 1975 r. Rada Ministrów podjęła uchwałę w sprawie przejęcia przez państwo w drodze wywłaszczenia gruntów położonych w Kampinoskim Parku Narodowym. Wykupom podlegała powierzchnia 13 852 ha położona w 67 wsiach. Mieszkańcy Granicy skorzystali z nadarzającej się okazji i jeden po drugim dobrowolnie sprzedawali swoje gospodarstwa na rzecz parku. Wieś została praktycznie wykupiona. W 1985 r. fragment wsi z zespołem zabudowy drewnianej został wpisany do rejestru zabytków m. st. Warszawy. Ochroną konserwatorską objęto obszar wyróżniający się walorami krajobrazowymi o powierzchni ok. 110 ha, na którym zachowały się budynki stanowiące przykład drewnianego budownictwa wiejskiego i puszczańskiego rejonu Mazowsza oraz murowana kapliczka kryta gontem z 1920 r. Przyjeżdżając do Granicy, warto wiedzieć, że jest to jedno z bardziej fascynujących miejsc. Lechosław Herz w przewodniku „Puszcza Kampinoska” tak je charakteryzuje:

Jeśli któreś z miejsc w Kampinoskim Parku Narodowym zasługuje na poznanie w pierwszym rzędzie, to jest nim na pewno Granica, znajdująca się na północ od wsi Kampinos. Jest to zapewne najładniej położona miejscowość puszczańska. Otoczenie jest imponujące i krajobrazy urozmaicone.

„Olszowieckie Błoto” – Ścieżka dydaktyczna „Skrajem Puszczy”.

Rozległy teren, który tu się rozpościera, to fragment południowego pasa bagiennego Puszczy Kampinoskiej o nazwie Olszowieckie Błoto. Zajmuje podłużne zagłębienie o powierzchni ok. 1500 ha, ciągnące się od granic południowego pasa wydm na północy do skarpy Równiny Łowicko-Błońskiej na południu (ok. 1,5 km) oraz od Wólki Smolanej na zachodzie do Kampinosu na wschodzie (ok. 10 km). Współcześnie jego oś stanowi Kanał Olszowiecki, który odwadnia dominujące tu mokradła. Meliorować ten obszar zaczęły władze carskie w II poł. XIX w. Budowę kanału kończono w czasie okupacji hitlerowskiej. Obecnie Olszowieckie Błoto ma duże wartości florystyczne. Obok rozległych płatów dobrze wykształconych szuwarów, łąk wilgotnych i zarośli wierzbowych, zachowały się niewielkie płaty zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych – najcenniejszego typu łąk w Kampinoskim Parku Narodowym. Występuje na nich jeden z najrzadszych storczyków Puszczy Kampinoskiej – storczyk kukawka, chroniony unijną dyrektywą siedliskową starodub łąkowy i inne rzadkie gatunki roślin.

Aleja Trzeciego Tysiąclecia – Ścieżka dydaktyczna „Skrajem Puszczy”.

Aleję zlokalizowano na terenie Ośrodka Dydaktyczno-Muzealnego w Granicy nie bez powodu. Istotne było, aby odwiedzało ją jak najwięcej ludzi, gdy po latach stanie się obiektem refleksji, edukacji i źródłem obywatelskiej odpowiedzialności za zachowanie naszego naturalnego dziedzictwa i troski o los Ziemi oraz żywym świadectwem woli i postawy wielu osobistości, organizacji i środowisk wobec przyrody.

W roku poprzedzającym nowe tysiąclecie Kampinoski Park Narodowy i Fundacja Nowy Polski Las hasłem „Ekologia ponad podziałami” zainaugurowali akcję społeczną „Po pierwsze środowisko”. Miała ona na celu rozbudzenie w społeczeństwie szacunku do przyrody oraz uzmysłowienie wartości środowiska naturalnego dla naszego życia codziennego. Jej trwałym śladem jest właśnie Aleja Trzeciego Tysiąclecia, której uroczysta inauguracja odbyła się 16 maja 1999 r. Pierwsze dęby, o imionach „Aleksander”, „Józef” i „Jan”, posadzili wtedy prezydent Aleksander Kwaśniewski, Prymas Polski kardynał Józef Glemp i minister ochrony środowiska zasobów naturalnych i leśnictwa Jan Szyszko.

Skansen budownictwa puszczańskiego – Ścieżka dydaktyczna „Skrajem Puszczy”.

Idea utworzenia muzeum na wolnym powietrzu zrodziła się w połowie lat 70 minionego wieku. Inicjatorami było Towarzystwo Kulturalno-Naukowe w Pruszkowie, Mazowiecki Ośrodek Badań Naukowych i Dyrekcja Kampinoskiego Parki Narodowego

Pierwszą zagrodą jest zagroda „Widymajera”. Jest to zagroda zamożnego chłopa. Składa się z pięciu obiektów. Centralnym obiektem w tej zagrodzie jest dwutraktowy budynek mieszkalny wybudowany na początku XX w., który pierwotnie stał w Szymanówku koło Leszna, Obok stoi kryta strzechą stodoła z Juliopola. Kolejnymi obiektami są spichlerze oraz drewutnia, które zostały zrekonstruowane w oparciu o obiekty z ok. 1910 r. ze wsi Maszna, oraz przeniesiona stamtąd obora datowana na 1902 r.

Obszar Ochrony Ścisłej Granica – Ścieżka dydaktyczna „Skrajem Puszczy”.

Najstarszy obszar objęty ścisłą ochroną w Puszczy Kampinoskiej. Został uznany za rezerwat już w 1936 r. Pierwotnie zajmował powierzchnię ok. 90 ha, według danych niemieckich władz leśnych z 1941 r. jego obszar wynosił 94,36 ha. W 1977 r. powiększony do 231,33 ha.

Obszar ochrony ścisłej to obszar parku narodowego, gdzie całkowicie zaniechano ingerencji człowieka w stan ekosystemów oraz w przebieg naturalnych procesów przyrodniczych.

W latach 30. XX w., gdy obszar ten obejmowano ochroną ścisłą, rósł tutaj bór sosnowy. Obecnie rosną także gatunki liściaste – dęby i graby. Stało się tak, ponieważ ochrona ścisła wbrew pozorom nie chroni aktualnego stanu, tj. składu gatunkowego czy struktury drzewostanu, lecz naturalne procesy właściwe dla danego zbiorowiska. W warunkach naturalnych las przechodzi trwające kilkaset lat cykle rozwojowe. Zwykle przebiegają one w trzech fazach. Najdłużej trwa faza dojrzałości, zwana też optymalną. Las wygląda wtedy naj – bardziej atrakcyjnie, a drzewa osiągają maksymalne rozmiary. Praktycznie brak jest młodego pokolenia drzew, które ginie z braku światła. Szansę rozwoju ma ono dopiero w fazie starzenia się drzewostanu, kiedy obniża się żywotność starych drzew i następuję ich pojedyncze i grupowe zamieranie. W tej fazie coraz więcej światła przedostaje się do dna lasu, co stwarza dobre warunki do wzrostu młodego pokolenia drzew. W fazie odnowienia reszta starych drzew zamiera, a drzewa młode konkurują między sobą o światło i przestrzeń. Tak przebiegają cykle w wielogatunkowych lasach liściastych i mieszanych.

Drzewostany złożone z gatunków światłożądnych takich jak sosna do odnowienia potrzebują dużej ilości światła. Warunki takie powstają w wyniku klęsk żywiołowych (pożar, huragan), gdy całkowitemu lub częściowemu zniszczeniu ulega drzewostan. W przypadku obszaru ochrony ścisłej „Granica” gatunki światłożądne stopniowo ustępują przed cienioznośnymi. Gleba jest wystarczająco żyzna, aby mogły rozwijać się drzewa liściaste. Pod starymi sosnami rozwinęło się młode po – kolenie cienioznośnych gatunków liścia – stych, zwłaszcza dębu, który obecnie jest najbardziej ekspansywnym gatunkiem w parku. Nie jest to nic nowego, ponieważ obszar Puszczy Kampinoskiej porastały w minionych okresach i w zmieniających się warunkach klimatycznych różne formacje roślinne – od tundry po lasy liściaste strefy umiarkowanej. Jeżeli naturalne procesy nadal będą przebiegać w tym samym kierunku, to za kilkadziesiąt lat będzie tutaj rósł drzewostan mieszany, z panującymi gatunkami liściastymi.

Cmentarz wojenny w Granicy – Ścieżka dydaktyczna „Skrajem Puszczy”.

W 1939 r. brzegi Bzury były świadkami największej bitwy kampanii wrześniowej. Do historii walk przeszła ona jako bitwa nad Bzurą, chociaż zwana też była bitwą pod Kutnem. W rejonie Kutna, Łowicza i Sochaczewa w dniach od 9 d 20 września 1939 r. wojska polskie pod dowództwem gen. Tadeusza Kutrzeby starły się z przeważającymi siłami wroga. Armie „Poznań” i „Pomorze” związały znaczną ilość wojsk niemieckich, odciążając tym samym oblężoną Warszawę.

Po początkowych sukcesach wojska polski zostały zamknięte w potężnym kotle. Jedynym ratunkiem było wyrwanie się z niego. Drogę okrążonym oddziałom miały utorować brygady kawalerii. Wielkopolska i Podlaska Brygada Kawalerii pod dowództwem gen. Romana Abrahama otrzymały rozkaz zajęcia przeprawy na Bzurze pod Brochowem. Wojsko Polskie rozpoczęło forsowanie dolnego odcinka Bzury nocą z 14 na 15 września i podjęło walki na przedpolach Puszczy Kampinoskiej. Drogę do Warszawy od 14 do 22 września wyrąbywało sobie w ciągłej, morderczej walce, pod gradem bomb Luftwaffe, artylerii i wojsk pancernych. Do stolicy przebiły się tylko nieliczne jednostki. W Puszczy Kampinoskiej i na jej przedpolach Wojsko Polskie poniosło ok. 21% wszystkich osobowych strat.

Na 17 cmentarzach wojennych, w kwaterach i grobach na cmentarzach parafialnych, rozsianych od Wiktorowa po Łomianki, pochowanych jest ok. 9500 żołnierzy. Jednym z nich jest cmentarz w Granicy utworzony w 1940 r. dzięki staraniom nadleśniczego Stanisława Richtera. W organizacji cmentarza pomagali kierownik tartaku w Zamczysku Franciszek Janicki z załogą oraz mieszkańcy puszczańskich wiosek. Pracownicy tartaku wykonali trumny. Ciała dowożono do kolejki leśnej lub wprost na cmentarz. Spoczywa na nim ok. 800 żołnierzy Wojska Polskiego poległych w Puszczy Kampinoskiej we wrześniu 1939 r. Są także pojedyncze groby żołnierzy Armii Krajowej z 1942 roku. Projektantem cmentarza był ppor. Tadeusz Świerczewski, żołnierz AK, zabity przez Niemców w 1942 r. Nadał mu kształt orła zrywającego się do lotu. W 1972 r. na cmentarzu ustawiono pomnik poległych projektu Władysława Frycza. Całość jest pięknie wkomponowana w starodrzew sosnowy.

W pobliżu ścieżki

Sosna Powstańców 1963 r w Górkach – sosna, na której carscy kozacy wieszali niedobitków z oddziału mjr. Walerego Remiszewskiego, którzy uszli żywi z bitwy pod Zaborowem Leśnym. Sosna uschła i runęła na ziemię w 1984 r., miała 350 cm obwodu w pierśnicy, 22 m wysokości i ok. 170 lat. Zielonym szlakiem w kierunku wschodnim, 7,2 km.

Obszar ochrony ścisłej „Zamczysko” • Grodzisko obronne z XIII w. Niebieskim szlakiem w kier wschodnim, ok. 6,9 km.

Są dwa Zamczyska: Stare i Nowe, oba położone na północny zachód od Leszna, Stare Zamczysko znajduje się na pograniczu pasa wydm i bagien. Jest to wczesnośredniowieczne grodzisko mające kształt wysokiego, cylindrycznego pagórka, otoczonego dwoma pasami wałów i fos.

Z miejscem tym wiąże się kilka legend m.in. o zamku królowej Bony i o ukrytych skarbach; poszukiwano ich jeszcze po 1945 r. Grodzisko jest porośnięte przez starodrzew lasu mieszanego, w którym występują wszystkie gatunki krzewów i drzew rosnących w Puszczy.

Na wale grodziska znajdowała się mogiła nieznanego żołnierza Armii Krajowej zastrzelonego w 1944 r. przez własowców (Rosyjska Armia Wyzwoleńcza).

Kilkaset metrów na północ od Starego leży Nowe Zamczysko. W czasie I wojny światowej Niemcy zbudowali tu wśród lasu tartak i połączyli go kolejką wąskotorową w Pisakami Królewskimi, gdzie była składnica drewna i punkt przeładunkowy. Pracował aż do utworzenia Kampinoskiego Parku Narodowego. Obecnie mieści się na jego terenie strażnica przeciwpożarowa i ośrodek szkolenia przyszłych oficerów pożarnictwa.

Łąki i stogi siana w okolicach Granicy – Puszcza Kampinoska.

W drodze powrotnej warto zatrzymać się na chwilę i poobserwować przepiękne łąki w okolicach Granicy, mienią sią w słońcu, skąpane w wodzie. Rano łąki okrywała gęsta mgła, teraz widać już wychylają do słońce główki pierwsze kaczeńce. Nastała wiosna w Puszczy Kampinoskie.