Kamienne krzyże bruśnieńskie – największy skarb Roztocza Wschodniego.

Kapliczki i krzyże przydrożne są nieodłączną częścią polskiego krajobrazu. Stoją w polach, w lasach, na rozstajach dróg, strażnicy ludzkich historii. Każdy przydrożny krzyż ma własną historię i swojego fundatora. Stawiane były w dowód wdzięczności za doznane łaski i dla upamiętnienia ważnych wydarzeń w życiu majętnego fundatora. Wznoszono je też w określonej intencji, prosząc o łaskę Boga. Miały chronić przed chorobą, pożarem i powodzią.

Powstawały przeważnie w wieku XIX – w latach wojen, głodów i epidemii, które co jakiś czas dziesiątkowały ludność. Nie lokalizowano ich w miejscach przypadkowych – najczęściej na rozstajach dróg, przy dawnych szlakach drogowych. Obok krzyży i kapliczek sadzono drzewa.

Ksiądz Jan Twardowski w jednym ze swoich utworów powiedział:

,, krzyż przypomina nam drogę … Widzimy krzyże przydrożne, na które jesienią spadają liście, zimą śnieg, wiosną ciepły deszcz. Latem rzucają cień. Mówimy, „krzyżyk na drogę” – to znaczy „z Bogiem”. Krzyż jest drogowskazem. Można iść od krzyża do krzyża i jeszcze dalej. Nie jest nieszczęściem -jest drogą”.

Każdy region Polski ma swoje krzyże, wcześniej myślałam, że najpiękniejsze są na Ponidziu, słynne świątki Ponidzia, krzyże i kapliczki w Wielkopolsce jak dla mnie są zbyt okazałe, bardzo ciekawe są „Puszczańskie Maryjki” – tak nazywam maleńkie kapliczki wieszane na drzewach w Puszczy Kampinoskiej.

Na Roztoczu bardzo chciałam zobaczyć cmentarz w Starym Bruśnie, ale to nie tylko tam można podziwiać przepiękne krzyże bruśnieńskie – największy skarb Roztocza Wschodniego.

Historia kamieniarki bruśnieńskiej.

Pierwsze wzmianki o istnieniu Starego Brusna pochodzą z 1444 roku, kiedy to w akcie nadania wsi Horyniec wymienione są sąsiednie majątki. Nazwa wsi pochodzi od słowa „brus”, czyli dużego ociosanego kawałka kamienia. Nie ma wtedy jeszcze informacji o tym, że wydobywany jest tam kamień do celów rzemieślniczych. Dopiero w 1565 roku znajdziemy informację w lustracji królewskiej wsi Brusno:

„Thamze iesth gora, w której kamienia młyńskie łamyą, a tich mistrzow ktorzi łamią kamienye, iesth trzey dawają do zamku kamien dziesiątki…”

Można uznać, że wtedy zaczął się czas funkcjonowania górników i kamieniarzy w rejonie bruśnieńskim, gdzie zaczęła się rozwijać sztuka obróbki kamienia. Wyrabiano wtedy głównie kamienie młyńskie i żarnowe. Wioska była królewszczyzną. Zarządzał nią starosta lubaczowski. Obróbką kamienia zajmowali się kamieniarze ze Starego i Nowego Brusna, ale także i kamieniarze żydowscy. Najstarszy datowany obecnie znany nagrobek znajdziemy na kirkucie w Lubaczowie i pochodzi z 1728 roku.

Ponieważ kamieniarze bruśnieńscy byli analfabetami, możliwe, że w wielu przypadkach, przy tworzeniu krzyży, brali udział księża, którzy mogli nanosić na oszlifowane krzyże inskrypcje. Następnie były one wykuwane czy ryte przez kamieniarzy. Rozwój kamieniarki rozpoczął się na początku XIX wieku, gdy z powodów epidemicznych cmentarze przenoszono w ustronne lokalizacje z dala od świątyń. Większa ilość miejsca pozwalała na stawianie okazałych nekropoli z kamienia, na które mogli pozwolić sobie głównie bogatsi mieszkańcy. Reszta miała drewniane krzyże. Następnie w 1848 roku, gdy została zniesiona pańszczyzna, mieszkańcy wsi zyskali większą swobodę i możliwość bogacenia się. Wtedy też powstały jedne z pierwszych krzyży pomnikowych, upamiętniających zniesienie pańszczyzny. Na początku były to głównie duże krzyże, w całości pokryte inskrypcjami. Niedługo później pojawiają się pierwsze proste płaskorzeźby z Chrystusem ukrzyżowanym.

Na cmentarzach spotkać często można też małe, kamienne krzyże, z dwiema Maryjkami. Mniej więcej do czasu I wojny światowej dominuje ludowe kamieniarstwo i twórczość samouków, którzy sztukę obróbki kamienia poznają z pokolenia na pokolenie w rodzinach. Najsławniejsze rodziny z takimi tradycjami to Chmiel, Hałaburda, Hrabec. Następnie wybiły się szczególnie dwie rodziny, które na swój sposób przetransformowały kamieniarkę bruśnieńską, byli to Kuźniewiczowie i Lubyccy. Najbardziej znany kamieniarz pochodzący ze Starego Brusna, Grzegorz Kuźniewicz, dzięki wstawiennictwu prof. Juliana Zachariewicza, rozpoczął studia we Lwowie, w 1893 roku. Jego kariera rozwijała się prężnie, niestety, została zastopowana przez I Wojnę Światową. Po niej, podjął decyzję, że wraca do Starego Brusna.

Okres rozkwitu kamieniarki bruśnieńskiej zastopowała II wojna światowa, a następnie wysiedlenie mieszkańców Starego Brusna w ramach akcji „Wisła” w 1947 roku. Kamieniarze byli głównie Rusinami, jak kiedyś nazywano Ukraińców. Mogli mieć też korzenie polskie, ale przynależność do cerkwi greckokatolickiej klasyfikowała ich do przesiedlenia.

Podemszczyzna – ukraiński cmentarz greko-katolicki.

W Podemszczyźnie znajduje się jeden z najładniejszych cmentarzy z dużą ilością ładnie zachowanych krzyży bruśnieńskich.

Cmentarz grekokatolicki, położony na północnym skraju wsi stanowi cenną pamiątkę historyczną na terenie współczesnej Podemszczyzny.

Wokół jest otoczony rowem i wałem, na którym kiedyś stał płot, którego elementy udało się odnaleźć. Jest to wydłużony i uformowany pagór, który z boku ma mały staw. Najstarsze nagrobki można znaleźć z roku 1873.

Stare i Nowe Brusno – to tu wszystko się zaczęło.

Nowe Brusno – Ziemia Lubaczowska. .

Stare i Nowe Brusno jak je odróżnić ? W Nowym Bruśnie znajduje się jedna z najpiękniejszych cerkwi na Podkarpaciu, jeszcze jest zamknięta dla zwiedzających, nie jest w środku skończona, ale przeszła renowację i wygląda pięknie. Wcale nie jest tak łatwo ją znaleźć, jest dobrze ukryta wśród drzew.

Około 50 m na południe od cerkwi znajduje się bardzo interesujący, choć zaniedbany cmentarz. Znajdziemy na nim stare groby grekokatolików, a także miejsca pochówku potomków dawnych osadników niemieckich z pobliskiego Deutschbach (dziś Polanki Horynieckiej). Najciekawsze są najstarsze nagrobki ewangelickie – zamiast krzyża mają trójkąt o wierzchołu skierowanym ku górze.

Cmentarz w Starym Bruśnie – Ziemia Lubaczowska.

W dolinie Brusienki, wśród lasów widoczne są pozostałości zabudowań po wsi Stare Brusno. Została ona spalona przez wojsko polskie w dniu 21 września 1945 roku, podczas operacji przeciwko UPA (Ukraińska Powstańcza Armia). Część mieszkańców spalonej wsi przesiedlono do ZSRR w 1945 roku, pozostałych – podczas akcji „Wisła” w 1947 roku.

Na terenie opuszczonej wsi, który przeistoczył się w mistyczny las, możemy odnaleźć pamiątkę po cerkwi oraz cmentarz. Nekropolia w Starym Bruśnie zajmuje około ćwierć hektara, na której znajduje się około 300 nagrobków, a także krzyży, wykonanych przez tamtejszych rzemieślników.

Przy dróżce prowadzącej do cmentarza znajduje się mały parking i tablica informacyjna. Do samego cmentarza trzeba przejść jeszcze kilka metrów przez las.

Stare Brusno jest jedną z najważniejszych dawnych wsi Roztocza Południowego. Według wielu źródeł, cmentarze położone na tamtejszych terenach stanowią najpiękniejsze europejskie nekropolie.

Miejscowa tradycja kamieniarska sięga odległych czasów i wiąże się z występowaniem w okolicy złóż zarówno miękkiego kamienia wapiennego, nadającego się do wyrobu nagrobków, jak też twardego piaskowca, używanego m.in. do wyrobu kamieni młyńskich. Według tradycji obróbki kamienia mieli mieli nauczyć mieszkańców Brusna jacyś „Turcy”.

Początkowo bruśnieńscy „górnicy”, jak nazywano dawnych kamieniarzy, wydobywali i obrabiali twardy wapień z górnych pokładów, z którego wykuwano duże kamienie młyńskie i małe żarnowe. W późniejszym okresie najbardziej popularnym surowcem był miękki trzeciorzędowy wapień piaskowcowy z dolnych warstw, nadający się do rzeźbienia.

„Górnikami” byli sami gospodarze, którzy posiadali kamieniołomy na swoich polach wydzielonych w roztoczańskich „górach”. Wydobywanie i obróbka kamienia były dla rolników tylko dodatkowym źródłem dochodu, a nie niezależnym zajęciem. Taka praktyka w dużej mierze utrzymała się do końca istnienia ośrodka, przyczyniając się do wyraźnie ludowego charakteru twórczości kamieniarzy bruśnieńskich.

Obok Brusna, zwanego później „Starym”, eksploatacja kamienia obejmowała również sąsiednie osady (Werchrata, Lubycza, Radruż, Smolin, Płazów, Huta Różaniecka). Wszystkie te miejscowości stworzyły razem tzw. bruśnieński ośrodek kamieniarski.

Pierwsze krzyże powstawały z bardzo twardego materiału, przez co były niskie oraz mocno osadzone w ziemi. Ich ramiona są proste lub poszerzane na zewnątrz, a swoim wyglądem przypominają krzyże pokutne Dopiero w momencie, gdy zaczęto wykorzystywać bardziej miękki kamień wapienny do produkcji nagrobków, postanowiono także wykorzystać go do tworzenia krzyży. Dzięki takiemu rozwiązaniu, można było uzyskać bardziej finezyjne motywy i wzbogacić krzyże o nowe wzory.

Nagrobki chrześcijańskie w pierwszej połowie XIX wieku nawiązywały do wypracowanych wcześniej form krzyży w typie „maltańskim”. Bliżej połowy wieku ich powierzchnia zapełnia się rozbudowanymi napisami w języku starocerkiewnym, polskim lub mieszanym oraz symbolicznymi motywami. Kolejną ważną innowacją było wprowadzenie w drugiej połowie wieku nagrobka w typie trójdzielnym, złożonym ze stopniowanej podstawy, prostopadłościennego cokołu i zwieńczenia w postaci krzyża. Rozbudowana została część cokołowa zaopatrzona w profilowane wnęki na inskrypcje czy nisze z płaskorzeźbami, zwieńczona gzymsami i szczytami, które wyraźnie nawiązywały do stylów historycznych.

Już na początku XIX wieku pojawiają się pierwsze płaskorzeźby wyraźnie wzorowane na twórczości warsztatów lwowskich. Z czasem popularna stała się tzw. „figura”, czyli krzyż z płaskorzeźbioną sylwetką Chrystusa ukrzyżowanego. Jego postać mogła występować samodzielnie lub towarzyszyły jej u dołu analogicznie ukształtowane postacie tzw. „dwóch Marii”, które identyfikuje się z osobami Matki Boskiej i św. Marii Magdaleny. Wariant ten, wzbogacony o trójlistne zakończenie ramion, stał się wyróżnikiem dojrzałej fazy kamieniarstwa bruśnieńskiego.

Nagrobki, wykonane z miękkiego kamienia wapiennego, były tworzone na zamówienie lub sprzedawane na jarmarkach. Charakterystycznym motywem przewodnim, który  pojawia  się  na  grobach  jest postać ukrzyżowanego  Chrystusa  i stojące z obu stron krzyża Marie. Wszystkie nagrobki utrzymane są w jednym stylu. Na najstarszym z nich widnieje data 1860.

Bruśnieńskie krzyże przydrożne.

Kraina bruśnieńskich krzyży przydrożnych liczy 918 krzyży, w samym powiecie lubaczowskim jest 628 krzyży. Jeśli chcecie je zobaczyć to najlepszą bazą wypadową będzie Horyniec – Zdrój, w samej gminie znajduje się aż 170 bruśnieńskich krzyży przydrożnych. Jadąc z Horyńca do Brusna warto po drodze odwiedzić cmentarz greko-katolicki w Podemszczyźnie.

Lubisz to co robię?  Będzie mi niezmiernie miło jeśli wypijemy razem kawę.