Tykocin – „Perła polskiego baroku” i dziedzictwo żydowskie.

Spośród wszystkich miejscowości położonych na Podlasiu bez wątpienia jedną z najbardziej wyróżniających się pod względem swoich tradycji historycznych jest Tykocin. W miasteczku tym zachowało się wyjątkowo dużo unikatowych w skali całego regionu, a nawet i kraju, zabytkowych budynków. Tworzą one niezapomniany urok tego miejsca, któremu ulega każda osoba je odwiedzająca. Do tych najważniejszych zabytków z pewnością należą: kościół pod wezwaniem św. Trójcy, położony obok alumnat, synagoga, czy też zespół klasztoru Bernardynów. Wszystkie wymienione budynki są murowane, jednakże oprócz nich całą podstawową tkankę miasta tworzyły przez wieki i nadal tworzą budynki drewniane. 

Miejska historia tego uroczego miasteczka sięga XV wieku. Ta niewielka miejscowość na przestrzeni wieków była ważnym punktem na mapie Polski. Trzymał tu swe królewskie dobra sam król Zygmunt August. Umieszczony był tu także arsenał Rzeczypospolitej oraz skarbiec. Miasto w trakcie swej historii było również własnością hetmana polnego koronnego Stefana Czarneckiego.

Zbudowana w 1642 r. synagoga była dowodem wielkiego znaczenie gminy żydowskiej (kahału) w Tykocinie. Mówiono o niej, że jest w Koronie drugą po krakowskiej. Początkowo wybudowana w stylu renesansowym z dachem pogrążonym z attyką, podczas barokowej przebudowy miasta dokonanej przez Jana Klemensa Branickiego została pokryta nowym dachem mansardowym. Składa się z sali mężczyzn oraz babińców (oddziały modlitewne dla kobiet). W sali głównej z centralnie usytuowaną bimą (podwyższenie z czterema filarami, z którego czytana była Tora) znajduje się także pięknie zdobiony Aron ha-Kodesz (szafa ołtarzowa – nisza na wschodniej ścianie synagogi, w której przechowywane były rodały – zwoje Tory). Ściany przyozdobione są polichromiami z tekstami modllitw. Zwiedzać można również wieżę synagogi z ekspozycjami: Pokój Rabina i Uczta Sederowa.

Wychodząc z synagogi i udając się ulicą w lewo do końca miasteczka dotrzemy do kirkutu – jednego z najstarszych żydowskich cmentarzy  w Polsce.  

Tykocin miano „perły baroku” zyskał dzięki założeniu urbanistycznemu hetmana Jana Klemensa Branickiego. Urody miasteczku dodaje niska zabudowa. W domu podobnym jak na zdjęciu u dołu mieszkała rodzina Ludwika Zamenhofa, twórcy języka esperanto. Uczęszczała do wspaniałej barokowej synagogi, stojącej w miejscu pierwszej drewnianej bożnicy, którą wznieśli Żydzi niedługo po osiedleniu w Tykocinie w 1522 r.

Przybysze rozwinęli handel i rzemiosło, dzięki czemu miasto się wzbogaciło. Tykocińska gmina była najprężniejsza na Podlasiu.

Żydowską ludność stanowiącą połowę ogółu mieszkańców wymordowali Niemcy w 1941 r. W miejscu egzekucji – w lesie przy drodze do Łopuchowa – stoi pomnik pamięci.

Pogromcę Szwedów, hetmana polnego Stefana Czarnieckiego, sejm Rzeczpospolitej uhonorował w uznaniu zasług nadaniem w 1661 r. dóbr tykocińskich, z ich ośrodkiem – Tykocinem. Sto lat później prawnuk hetmana, Jan Klemens Branicki ufundował bohaterowi kampanii szwedzkiej pomnik. Wzniesiony pośrodku tykocińskiego rynku w latach 1761-1763, należy do najstarszych polskich pomników postawionych na miejskim placu i dedykowanych postaci niebędącej hierarchą kościelnym czy koronowanym władcą. Barokowy monument hetmana dzierżącego złotą buławę wyróżnia Tykocin, przydając niezwykłości miasteczku, które ze względu na urodę, klimat i piękne zabytki bywa nazywane podlaskim Kazimierzem.

Kościół parafialny pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej w Tykocinie  oraz zespół klasztorny pomisjonarski został wzniesiony z fundacji hetmana Jana Klemensa Branickiego i jest wiązany z twórczością Jana Henryka Klemma. Kościół powstał w dwóch etapach. Budowę rozpoczęto w roku 1742, a wieże powstały pod koniec roku 1748.

Zamek Zygmunta Augusta wzniesiony został w latach 1550-1572. Jego projektantem i budowniczym był inżynier królewski Hiob Breytfus (Job Preytfus). Wówczas była to jedna z najpotężniejszych fortyfikacji ówczesnej Rzeczpospolitej. Mieścił się na jej terenie arsenał koronny, skarbiec królewski, kancelaria i biblioteka. W zamkowych komnatach przez rok spoczywały zwłoki Zygmunta Augusta zanim został pogrzebany na Wawelu. W trakcie potopu szwedzkiego zamek został obsadzony przez szwedzką i radziwiłłowską załogę. Na zamku w dniu 31 grudnia 1655 r. zmarł książę Janusz Radziwiłł. Tykocin został odbity przez wojska Pawła Sapiehy 27 stycznia 1657 r. W trakcie szturmu zamek został częściowo wysadzony w powietrze przez wojska szwedzkie. Literacki obraz tych walk przedstawia w „Potopie” Henryk Sienkiewicz.

Koźlak w Tykocinie został zbudowany w 1887 r., a od 1980 r. jest na liście obiektów zabytkowych. Tykociński koźlak zachował się w bardzo dobrym stanie, choć warto by odbudować jego skrzydła. Koźlak znajduje się w Tykocinie, przy ul. Klasztornej.

Tykocin jest dziś, cichym i senny miasteczkiem i tylko wielkość zabytków wskazuje, że przed wiekami tętnił życiem i znaczył więcej niż niedaleki Białystok.