Ocalić od zapomnienia – Cmentarz Ewangelicki w Dziekanowie Leśnym

Na skraju Puszczy Kampinoskiej, w sąsiedztwie wsi Dziekanów Leśny znajduje się mały cmentarz ewangelicki, materialna pamiątka po niegdysiejszych mieszkańcach tej wsi – niemieckich kolonistach.

Cmentarz Ewangelicki o powierzchni ponad 1700 m² założony został w II połowie XIX w. przez mieszkańców wsi Kolonia Dziekanowska ( późniejsza nazwa Dziekanów Niemiecki, obecna Dziekanów Leśny).

Kolonia Dziekanowska powstała na części gruntów wsi Dziekanów stanowiącej od XII do końca XVIII w. uposażenie dziekanów kapituły katedralnej płockiej. Po trzecim rozbiorze Polski dawne majątki kościelne Dziekanów i Łomna stały się dobrami rządowymi, tworząc razem tzw. Ekonomię Łomna, którą w 1798 r. wydzierżawił Antoni Trębicki, protegowany króla Stanisława Augusta, poseł na Sejm Czteroletni, członek Kuźnicy Kołłątajowskiej. Gotówkę na dzierżawny zastaw wyasygnował królewski bratanek książę Józef Poniatowski. Trębicki był dobrym gospodarzem, zasłynął jako pionier mechanizacji rolnictwa i założyciel manufaktury narzędzi rolniczych w Łomnie. Rozwijał także hodowlę owiec. Dla podniesienia kultury rolnej i pomnożenia dochodowości majątku Trębicki osadzał napływających z Niemiec kolonistów początkowo w Łomnie i Dziekanowie, a następnie w kolonii na gruntach graniczących z Kiełpinem.

Kolonię o nazwie Holendry Dziekanowskie po raz pierwszy przedstawiono na mapie w 1820 r. jako luźną rządówkę, z jednostronną zabudową, rozciągniętą przy drodze, składającą się z 11 siedlisk. Nazwa wskazuje, ze kolonistów osiedlano na prawach stosowanych wcześniej dla osadników holenderskich: byli ludźmi wolnymi, ziemię otrzymywali w dzierżawę na kilkadziesiąt lat, byli zwolnieni z czynszu przez pierwsze 5-7 lat.

Osada stale się powiększała – w 1827 miała 13 siedlisk i 96 mieszkańców w 1859 liczyła 15 gospodarstw i 198 mieszkańców, w tym 167 luteranów. W 1881 było już 17 siedlisk. Pierwszy powszechny spis ludności w 1921 r. odnotował w Dziekanowie Niemieckim 25 budynków mieszkalnych i 158 mieszkańców, z których 25 było katolikami a 128 ewangelikami, którzy podali, że są narodowości niemieckiej.

Koloniści byli przeważnie protestantami. Od połowy XIX w. należeli do parafii ewangelickiej w Nowym Dworze Mazowieckim. Początkowo obowiązki urzędu stanu cywilnego spełniali proboszczowie parafii katolickiej w Łomnie. Duża odległość i utrudniony dojazd do Nowego Dworu Mazowieckiego spowodował, że we wsiach kolonistów zaczęły powstawać małe, lokalne cmentarze. Ten w Dziekanowie jest największym, pozostałości mniejszych zachowały się w Dąbrowie Zachodniej i Kępie Kiełpińskiej.

Pochowani są na nich przybysze z Niemiec i zaboru pruskiego. W większości były to osoby, które tu się urodziły i zmarły. Mieszkały po sąsiedzku, do  1939 r. razem z ludnością polską i żydowską tworzyły wspólnotę społeczną.

Z początkiem 1945 r. koloniści niemieccy opuścili swoje gospodarstwa. Pozostał po nich cmentarz, który został zdewastowany. Płyty nagrobne z kamienie oraz ogrodzenie – rozkradziono, resztę przykryte ściółka i samosiejki.

W 2013 r. Stowarzyszenie Nasze Łomianki wraz z Kampinoskim Parkiem Narodowym podjęło prace porządkowe na cmentarzu. Odtworzono jego granice, zbudowano ogrodzenie, usunięto część drzew i krzewów, odkryto przysypane ściółka groby i wykonano ich inwentaryzację.

Na cmentarzu odnaleziono kilkadziesiąt grobów oraz kilkanaście płyt nagrobnych z piaskowca z inskrypcjami. Należą one do zmarłych z rodziny Weimerów, Jeda, Petz, Metz, Graff – kolonistów odnotowanych w najstarszych dokumentach, dotyczących Kolonii Dziekanowskiej .

Odsłonięte dobrze zachowane płyty z rzeźbiarskimi dekoracjami, wykonane w stołecznych zakładach kamieniarskich, świadczą o zamożności rodzin kolonistów, o których bardzo niewiele wiemy. Najstarszy zachowany pomnik pochodzi z grobu Jakóba Weimera (pisownia oryginalna) zmarłego w 1876 r. Być może był to syn sołtysa Jana Weimara, odnotowanego w aktach parafii w Nowym Dworze w 1862r.

Inskrypcje nagrobkowe są przeważnie w języku niemieckim, ale są też polskie,  co świadczy o polonizowaniu się tej napływowej ludności. Świadectwem jest jedyny zachowany na cmentarzu stojący pomnik na grobie Melity Kohlsówny i jej rodzeństwa. Umieszczona na niej słabo już czytelna sentencja brzmi: Pan Jezus rzekł:

„Nie bój się, tylko wierz. Nie umarła dziewczynka, ale śpi”.

Ś. Marek V 22-4

Ciekawą grupę stanowią dobrze zachowane płyty nagrobne rodziny Adolfa Wolffa, młynarza urodzonego w mieście Wschowa (niem. Frauenstadt) w Księstwie Poznańskim. Jest też płyta z grobu jego syna Wilhelma, który w końcu XIX w. był właścicielem wiatraka zbudowanego na wzniesieniu w Kiełpinie, przy granicy z Dziekanowem Niemieckim.

Niewykluczone, że cmentarz kryje też zbiorowe groby żołnierzy niemieckich i ludności cywilnej poległych w boju w  Łomiankach we wrześniu 1939 r.

Cmentarz objęty jest opieką mazowieckiego konserwatora zabytków.

[*Źródło: tablica informacyjna przy cmentarzu]

Tłumaczenie płyty nagrobkowej :

Tu spoczywa w Bogu Karoline Wolf

z domu Kublitz Młynarzowa.

Urodzona w Poniecu w Księstwie Poznańskim

17 stycznia 1813

zmarła w Łomiankach 26 maja 1879.

Najlepsza matko

pozostaniesz dla nas na zawsze niezapomniana.

Niechaj Jej prochy spoczywają w pokoju.

Krystyna Jeda zmarła 31 maja 1899 r. Pochodziła z rodziny już w 1819 r. mieszkającej w okolicy. Członkowie rodu wchodzili w związki małżeńskie z Polakami. Użycie na płycie grobowej skrótu Ś. P. wskazuje na polonizację tej rodziny.

[*Źródło: Wydanie okolicznościowe Stowarzyszenie Nasze Łomianki „Kolonia Dziekanowska i okolice” 12 czerwca 2014]

Stan zachowania nagrobków jest bardzo zróżnicowany, gdyż cmentarz przez lata był dewastowany. Nie ocalały, żadne porcelanowe fotografie, ani kamienne krzyże wieńczące w przeszłości większość pomników.

12 maja 2016 na cmentarzu ewangelickim w Dziekanowie Leśnym odbyła się uroczystość odsłonięcia dwóch pomników nagrobnych po renowacji (Anny Wagner i Augusta Petz).

Dojście na cmentarz znajduje się od strony Kampinoskiego Szlaku Rowerowego na wysokości Centrum Badań Ekologicznych PAN w Dziekanowie Leśnym.