Skansen Kurpiowski im. A. Chętnika w Nowogrodzie.

Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie to najstarszy z powstałych w wolnej Polsce skansen, został założony w 1927 roku. Zbiory liczą około 3 tyś. eksponatów, które pochodzą głównie z prywatnych zasobów Adama Chętnika, słynnego muzealnika. Ekspozycja plenerowa jedna z największych w Europie, nawiązuje do historii kurpiowskiej Puszczy Zielonej, Składa się z dwóch działów: bartniczo-pszczelarskiego i rolniczego. Dział rolniczy tworzą cztery zagrody kurpiowskie (z czasów od schyłku XVII w. do końca XX w,). Wśród nich są: wiatrak, młyn wodny, kuźnia i olejarnia.

Jak powstało muzeum?

Adam Chętnik, od młodych lat podróżował po Kurpiach i przywoził różne przedmioty, które go interesowały, zapoznawał się z rozmaitymi obyczajami. Po zmagazynowaniu obszernej kolekcji zbiorów zwrócił się do władz Nowogrodu o nieodpłatne przekazanie terenu. Niestety jego propozycja spotkała się z odmową, więc za własne pieniądze (posag swojej żony ) kupił nieużytki po dawnej cegielni. Skansen w Nowogrodzie został wymyślony i założony przez Adama Chętnika w 1919 roku. W 1927r. powstało tu Muzeum Kurpiowskie jako placówka statutowa Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, poprzednika PTTK.

Pomysł utworzenia muzeum na wolnym powietrzu był autorski. Podobny obiekt na terenie Europy istniał w tamtym czasie jedynie pod Sztokholmem oraz na Kaszubach. Z uwagi na odmienne od dzisiejszego tempu przepływu idei, można powiedzieć, że Chętnik był pionierem w swojej dziedzinie. Spoglądając przez pryzmat wspomnień badacza dowiadujemy się, że muzeum zmagało się z problemami finansowymi.

Badacz wraz z żoną zarządzali obiektem do wybuchu wojny. Wówczas muzeum zostało prawie doszczętnie zniszczone. Chętnik musiał emigrować do Warszawy, gdzie w trakcie studiów rozpoczętych jeszcze przed okupacją skrywał się pod pseudonimem Adam Chojnowski.

Odbudowa skansenu.

Na zgliszczach dawnego skansenu po wojnie etnograf podjął próby odbudowy obiektu. Teren zadrzewiono i zwieziono z terenu „Puszczy” zabytkowe budynki. W latach pięćdziesiątych badacz sam zbył się praw do skansenu. Po przejściu na emeryturę Adam Chętnik zgodził się nieodpłatnie kierować skansenem jako rzeczoznawca. Pod koniec życia został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski za zasługi dla muzealnictwa regionalnego.

Kurpiowska Puszcza Zielona.

Kurpiowie Puszczy Zielonej zamieszkują tereny położone między Narwią, a byłymi Prusami Wschodnimi. Wschodnią granicę Kurpiowszczyzny wyznacza rzeka Pisa, zachodnią natomiast rzeka Orzyc. Puszcza Kurpiowska nie tworzy i nie Tworzyła w przeszłości wyodrębnionej jednostki terytorialnej. Obecnie znajduje się na terenie dwóch województw: mazowieckiego i podlaskiego.

Do XIV wieku tereny Kurpiowskiej Puszczy Zielonej, podobnie jak cała wschodnia część Mazowsza, należały do najsłabiej zaludnionych ziem ówczesnej Polski. Początkowo puszczę zaczęli zasiedlać bartnicy, którzy sezonowo wyruszali do lasu, by pracować przy pszczołach. Obok nich zamieszkali ludzie czerpiący korzyści z gospodarki leśno-wodnej, a więc myśliwi, rudnicy, smolarze, dziegciarze dla których rolnictwo było zajęciem ubocznym.

Już w XIX wieku mieszkańcy Puszczy Zielonej byli określani jak „Kurpiowie”. Nazwa ta pochodzi od rodzaju noszonego przez nich obuwia, wyrabianego z łyka lipowego. To obraźliwe dla nich określenie, nadana im przez sąsiadów, było przez nich odrzucane. Sami nazywali się „Puszczakami”.

Zwiedzanie skansenu – wirtualny spacer.

Skansen zaczynamy zwiedzać od Wzgórza Ziemowita, które stanowi najstarszą część Nowogrodu. Tutaj w czasie wykopalisk archeologicznych odkryto fundamenty średniowiecznego zamku murowanego, wokół którego powstała osada, zwana Nowogrodem. Przy głównej bramie wejściowej od ulicy Zamkowej znajduje się chałupa ze wsi Łyse pochodząca z 1923 roku. Jej ściany zostały zbudowane z bali sosnowych łączonych na węgłach „na jaskółczy ogon”. Nad oknami znajdują się ozdobne „koniny ” z motywami orłów. Chałupa ze wsi Łyse nie jest udostępniana do zwiedzania, mieści się w niej dozorcówka.

Drugim obiektem znajdującym się na Wzgórzu Ziemowita jest XIX-wieczny dwór ze wsi Brzózki. Ściany są konstrukcji zrębowej z bali sosnowych. W dworze znajduje się duża sień (mieszcząca kasę biletową i sklepik z pamiątkami), salon, dwa alkierze oraz dwa pokoje, w których mieszczą się pracownie Muzeum i administracja oraz stała wystawa biograficzna „Adam Chętnik. Życie i dzieło”.

Po obejrzeniu Wzgórza Ziemowita i zwiedzeniu wystawy w dworze udajemy się na plac bartny. Jest to najstarsza część Skansenu.

Spichlerz ze wsi Cięćk pochodzi z końca XIX wieku. Jego ściany zostały wykonane z hali sosnowych tartych ręcznie. Dach spichlerza jest konstrukcji krokwiowej i został pokryty dranicami. Zakończenie wiatrownic wycięte w ozdobne „śparogi”. Spichlerz został usytuowany wysoko nad ziemią na tzw. „grzybkach”. Ich konstrukcja zabezpieczała zboże i warzywa przed gryzoniami. Nieopodal spichlerza znajduje się lesniczówka będąca rekonstrukcją leśniczówki ze wsi Zawodzie koło Myszyńca, z II pół. XIX wieku. Ściany leśniczówki są konstrukcji sumikowo-łątkowej łączonej ze zrębem. Dach budynku jest dwuspadowy z załamaniem, nakryty gontem. Układ wewnętrzny dwutraktowy symetryczny.

Opuszczamy plac bartny i kamiennymi schodami udajemy się do zagrody z Myszyńca. W jej skład wchodzi XIX-wieczna chałupa ze wsi Myszyniec Stary, stodoła ze wsi Wejdo, spichlerz ze wsi Piątkowizna oraz Kierat ze wsi Zdrębisko i rolusz ze wsi Jurki. Chałupa jest konstrukcji zrębowej na podmurówce kamienno-glinianej. Dach chałupy jest konstrukcji krokwiowo-jętkowej, kryty gontami. Szczyt od strony rzeki łamany – w górnej części ubity „w słonko”. We wnęce – pośrodku – znajduje się figura Matki Boskiej Różańcowej. Szczyty zostały wzmocnione wiatrownicami zakończonymi „śparogami” w kształcie końskich głów. Nad oknami znajdują się ozdobnie wycięte „koniny”. Drzwi wejściowe do chałupy zostały obite deskami we wzory „słonka” i „jodełki” oraz ozdobione kowalskimi gwoździami.

Wędrując dalej po Skansenie dochodzimy do niewielkiego wiatraka z 1922 roku, pochodzącego ze wsi Plewki. Jest to wiatrak typu paltrak, tzn. został posadowiony na kółkach jeżdżących po krążynie wokół własnej osi. Nie opodal wiatraka znajduje się studnia z żurawiem, będąca rekonstrukcją XIX-wiecznej studni z Dębnik.

Następnie zwiedzamy rekonstrukcję zagrody z Kadzidła. W jej skład wchodzi XIX-wieczna chałupa oraz spichlerz. Spichlerz, podobnie jak chałupa, jest rekonstrukcją istniejącego do dziś budynku z 1915 roku.

Zagrodę z Gawrych tworzy chałupa z końca XVIII wieku oraz spichlerz z tego samego okresu. Po zwiedzeniu zagrody z Gawrych przechodzimy do działu przemysłowego, w skład którego wchodzi olejarnia, kuźnia i młyn wodny. Olejarnia ze wsi Witowy Most pochodzi z XIX wieku. Jej ściany są wykonane z bali sosnowych łączonych na „jaskółczy ogon”. Dach ma konstrukcję krokwiową i jest pokryty dranicami.

Młyn wodny ze wsi Dobrylas został wybudowany prawdopodobnie w XVIII wieku, a następnie przebudowany po 1H64 i 1917 roku. Pierwotnie stał na Pisie w odległości 11 km od Nowogrodu. Młyn jest konstrukcji słupowej, szalowany pionowymi deskami i olistwowany.
Tuż obok młyna znajduje się kopia Kapliczki św. Jana Nepomucena pochodzącej z pierwszej połowy XIX wieku ze wsi Tarnowo. Kolejnym obiektem, który mijamy wędrując do zagrody z Baranowa jest Chałupa ze wsi Witowy Most. Zupełnie nietypowa dla regionu kurpiowskiego, poprzez swoje podcienie w ścianie frontowej. Pochodzi z drugiej połowy XIX wieku i być może była przeznaczona na karczmę, ale nigdy nic pełniła tej funkcji. W tej właśnie chałupie przyjmowany był przez władze łomżyńskie laureat literackiej Nagrody Nobla – Czesław Miłosz, w czasie jego pobytu w Polsce w 1981 r. Naszą wycieczkę kończymy zwiedzaniem zagroda z Baranowa.
Po zwiedzeniu zagrody z Baranowa wracamy kamiennymi schodami na Wzgórze Ziemowita.

Czynny (w sezonie turystycznym)

od poniedziałku do piątku w godz. 9 – 17.
Soboty, niedziele, święta w godz. 10 – 17.

 

Lubisz to co robię?  Będzie mi niezmiernie miło jeśli wypijemy razem kawę.